Η ΚΑΤΑΛΑΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

Η Καταλανική Εταιρεία ή Μεγάλη Καταλανική Κομπανία (Companyia Catalana d’Orient στα Καταλανικά, Societate Catallanorum) ήταν ένα στρατιωτικό σώμα Καταλανών που έδρασε το 14ο αιώνα στο χώρο της Λατινικής Αυτοκρατορίας, στα εδάφη της Ελλάδας και της Μικράς Ασίας.

Δημιουργήθηκε το 1302 από τον Ροζέ ντε Φλορ (Roger de Flor, Rutger von Blum) με Αλμογάβαρους και με σκοπό να προσφέρει τις έμμισθες υπηρεσίες της στον Ανδρόνικο Β’ Παλαιολόγο που υπέφερε από έλλειψη αποτελεσματικού στρατού για να αντιμετωπίσει την ολοένα αυξανόμενη απειλή των Τούρκων στην Μικρά Ασία. Η Κομπανία, που απέπλευσε το καλοκαίρι του 1302 από τη Σικελία, αριθμούσε τριάντα δύο πλοία και δυόμισι χιλιάδες στρατιώτες. Mαζί με τα γυναικόπαιδα, έφθαναν συνολικά τις επτά χιλιάδες άτομα. Με την άφιξη τους, ο Ανδρόνικος χρίζει τον Ροζέ ντε Φλόρ «Μεγαδούκα».

Μια σελίδα από το Χρονικό του Ραμόν Μουντανέρ

Λίγο μετά την την άφιξή τους όμως στην Κωνσταντινούπολη συγκρούονται για σχετικά ασήμαντη αφορμή με τους εκεί Γενοβέζους και οι συγκρούσεις αυτές αφήνουν τρεις χιλιάδες νεκρούς Γενοβέζους. Τελικά με την διαμεσολάβηση του Ροζέ ντε Φλορ και του Δρουγγαρίου του Στόλου Μαρσάλα, τα πνεύματα ηρεμούν. Ακολούθως οι Καταλανοί περνούν στην Μικρασιατική όχθη και συγκρούονται με τους Τούρκους, σκοτώνοντας δεκατρείς χιλιάδες από αυτούς (σκότωναν κάθε άρρενα άνω των δεκατριών ετών). Στη συνέχεια καταλαμβάνουν τη Φιλαδέλφεια, την Έφεσο και τη Μαγνησία, υποχρεώνοντας τους Τούρκους να καταφύγουν στην Κιλικία και τον Ταύρο. Κατά τον Ραμόν Μουντανέρ (Ramón Muntaner), που ήταν μέλος της Κομπανίας και ο οποίος έγραψε Χρονικό για τη δράση της, σε μάχη κατά των σαράντα χιλιάδων Τούρκων που έγινε κοντά στο όρος Ταύρος, οι Τούρκοι ηττήθηκαν αφού έχασαν δέκα οκτώ χιλιάδες στρατιώτες.

Το 1304, ο Ανδρόνικος ονομάζει τον Ροζέ ντε Φλορ «Καίσαρα», γεγονός που δημιουργεί ζηλοτυπίες στο Παλάτι. Οι Καταλανοί διαχειμάζουν στην Καλλίπολη και ετοιμάζονται να επιστρέψουν στην Μικρά Ασία. Ο Μιχαήλ όμως, γιος του Ανδρόνικου, καλεί τον Ροζέ ντε Φλορ στην Αδριανούπολη. Ο Ροζέ προσέρχεται στην Αδριανούπολη παρά τις προειδοποιήσεις της γυναίκας του Μαρίας. Μόλις τελειώνει το γεύμα που του παραθέτει και ο Ροζέ εξέρχεται από την αίθουσα, τον περιμένουν Άλανοι μισθοφόροι και τον δολοφονούν, στις 4 Απριλίου του 1305. Το σχέδιο ήταν ότι οι Καταλανοί δίχως αρχηγό θα παραδίνονταν. Αντίθετα, οι τελευταίοι αρχίζουν την λεγόμενη «καταλανική εκδίκηση» (venganza catalana) και λεηλατούν πόλεις και χωριά. Ο Αυτοκράτορας αποστέλλει ένα μεγάλο στρατό εναντίον τους, αλλά οι Καταλανοί τον αντιμετωπίζουν σκοτώνοντας είκοσι έξι χιλιάδες Βυζαντινούς. Στην συνέχεια καταδιώκουν τους Άλανους και σκοτώνουν οκτώ χιλιάδες επατακόσιους, όλους δηλαδή εκτός από τις γυναίκες τους. Με τις συνεχείς επιδρομές τους ερημώνουν όλη την Θράκη. «Η εκδίκησή μας ήταν τόσο μεγάλη, με τη βοήθεια του θεού, όσο ποτέ δεν είχε ξαναγίνει» αναφέρει ο Φρανθίσκο Μονκάδα. Με το πέρας της «καταλανικής εκδίκησης», οι Καταλανοί δημιουργούν το «συμβούλιο των Δώδεκα» (Consell de Dotze) για να τους κυβερνήσει. Με τη Θράκη ερημωμένη, αποφασίζει να επιτεθούν στη Θεσσαλονίκη αλλά αποτυγχάνουν. Στη συνέχεια στρέφονται κατά του Αγίου Όρους και συγκεκριμένα κατά της Μονής Χιλανδαρίου. Το γεγονός έχει καταγραφεί από τους ιστορικούς, Ραμόν Μουντανέρ, Νικηφόρο Γρηγορά, τον Μοναχό Σάββα τον Β’ απο την Μονή Βατοπεδίου και τον μοναχό Δανιήλ τον Β’ από την Μονή Χιλανδαρίου.

Ο Δούκας των Αθηνών αποστέλλει τον Deslau, Καταλανό ιππότη στην υπηρεσία του για να τους ζητήσει να τον υπηρετήσουν, έτσι ώστε να μπορέσει να καθυποτάξει τις γύρω από αυτόν περιοχές. Πράγματι, οι Καταλανοί μπαίνουν στην υπηρεσία του αλλά ανακύπτουν χρηματικές διαφορές που καταλήγουν σε σύγκρουση, στην Μάχη του Αλμυρού το 1311, κατά την οποία εξουδετερώνεται ο στρατός του Δούκα Γκωτιέ της Βρυέννης (ντε Μπριέν ή της Βριέννης, Gauthier V de Brienne ). Ο Πάπας τους ζητά να επιστρέψουν τα εδάφη που έχουν καταλάβει αλλά αυτοί αρνούνται και έτσι το 1318 τους αφορίζει. Κατά την περίοδο που ακολουθεί, οι Καταλανοί καταλαμβάνουν και το Δουκάτο Νέων Πατρών (Neopatria, δηλαδή τα Θεσσαλικά εδάφη που αφήνει πεθαίνοντας ο Δούκας της Θεσσαλίας, δίχως να αφήσει απογόνους) και έτσι τα νέα αυτά εδάφη περνούν στο Στέμμα της Αραγωνίας. Μέχρι και σήμερα, ο Βασιλιάς της Ισπανίας Χουάν Κάρλος Α’ έχει τον εθιμικό τίτλο «Δούκας της Αθήνας και Νέων Πατρών».

Το 1331, αποστέλλεται από τη Γαλλία ισχυρός στρατός με την ευλογία του Πάπα για να ανακαταλάβει τα εδάφη αλλά ηττάται. Η επικυριαρχία του Στέμματος της Αραγωνίας πάνω στα εδάφη αυτά κράτησε μέχρι το 1391. Οι σπουδαιότεροι αρχηγοί τους ήταν ο Ροζέ ντε Φλορ (Roger de Flor), ο Μπερνάτ ντε Ροκαφόρ (Bernat de Rocafort) και ο Μπερεγκέρ ντε Εντένθα (Εντένσα) (Berenguer d’ Entença).

Λαογραφία

(από την διάλεξη του Eusebi Ayensa Prat, στην Αθήνα το 2005)

Η ανάμνηση της έλευσης και της παραμονής των Καταλανών στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια γενικότερα, άφησε τα ίχνη της. Ακόμα και σήμερα μπορεί να διακρίνει κανείς σε τραγούδια και τοπικές εκφράσεις την εντύπωση που έκανε στους κατακτημένους η αγριότητα των κατακτητών. Τρία χαρακτηριστικά διαφαίνονται: η αγριότητα, η βρωμιά και τέλος η ασέβεια, μέσα από τα τραγούδια και τις εκφράσεις.

Στην Βουλγαρία η λέξη Καταλάνος, Katalanski (?), αποτελεί βρισιά.

Στην Θράκη, σύμφωνα με τον Φρανθίσκο Μονκάδα, υπήρχε η βρισιά «Η εκδίκηση των Καταλανών να σε εύρει», αν και ο Prat αμφισβητεί την γνησιότητα της πληροφορίας.

Στην Θεσσαλία σύμφωνα με τον Νικόλαο Ι. Γιαννόπουλο στην «Iστορία της Θεσσαλίας» κατά το 1905 το όνομα του Καταλάνου προφερόταν μετά τρόμου, σημαίνον τον δύστροπο και απειθή..». O Setton αναφέρει επίσης ότι «In Thessaly at the time of the last Century, you are a Catalan was an insult».

Στην Αττική αναφέρει ο Rubió i LLuch, τον 19ο αιώνα οι «γριές της Αττικής» χρησιμοποιούσαν την έκφραση «Και τι διάβολο Καταλάνος». Αυτό το είχε αναφέρει ο Νικόλαος Πολίτης σε επτά επιστολές που είχε αποστείλει στον Rubió i LLuch . Ο Δημήτριος Καμπούρογλου αναφέρει ένα τραγούδι που τραγουδούσαν τα παιδιά, σε δύο ομάδες, με τα ακόλουθα λόγια:

» Φράγκο, Βαράγγο, Πίτσι, Καταλάγκο, νίβεσαι, χτενίζεσαι με σκατά αλείβεσαι»

Το γεγονός της βρωμιάς των Καταλανών φαίνεται ότι είχε εντυπωσιάσει τους κατοίκους γιατί αναφέρεται και σε τραγούδια άλλων περιοχών: στην Υπάτη έλεγαν: «Ο Ρωμηός νιβόταν κι ο Καταλανός σκατά αλειβόταν». Πράγματι οι Καταλάνοι για να διατηρήσουν τα δέρματα με τα οποία ήσαν ντυμένοι τα περνούσαν με (μαύρο απο την πολυκαιρία) χοιρινό λίπος.

Στο όρος Παρνασσός υπήρχε επίσης η έκφραση (1931): «από τους Τούρκους έφευγε, στους Καταλάνους πήγαινε»

Στην Εύβοια κατά τον Επαμεινώνδα Σταματιάδη στο τέλος του 19ου αιώνα υπήρχε η έκφραση: «αυτό ούτε οι Καταλάνοι το κάνουν». Το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών αναφέρει επίσης (το 1947) ότι στην Εύβοια η λέξη Καταλάνος αποτελεί βρισιά.

Στην Άνδρο κατά τον Δημήτριο Πασχάλη στην «Ιστορία της Νήσου Άνδρου»[1], μετά την κατστροφή της νήσου από τον Αραγωνέζο Ναύαρχο της Καταλανικής Κομπανίας de LLuria: «έκτοτε δ¨εν Άνδρω το όνομα Καταλάνος δηλοί τον πονηρόν και σκληρόν και προς τα κακουργήματα ρέποντα».

Τη μεγαλύτερη όμως ποικιλία βρήκε ο Prat στην Υπάτη (τις παλιές Νέες Πάτρες) μέσω ενός τοπικού ιερέα (Παπαναστάσης) σε διάφορα τραγούδια, στις τοπικές του παραλλαγές , όπως στο τραγούδι «της Απαρνημένης»:

«…αν βουληθείς να μ’αρνηθείς και να με λησμονήσεις, να πέσεις σε Φράγκικα σπαθιά, σε Καταλάνου χέρια» ή η απειλή «Να σε δω στο σπαθί του Καταλάνου». Ένα νανούρισμα της Υπάτης τελειώνει με τα λόγια «.. να βαρέσω τη Φραγκιά και τους Βαράγγους, τα σκυλιά τους Καταλάνους».

Στην Υπάτη επίσης υπήρχαν εκφράσεις για την ασέβεια όπως : «τρώει κρέας και την Μεγάλη Παρασκευή, νηστεύει σαν τον Καταλάνο». «Καταλάνοι και σκυλί, καταγής Παρασκευή.» Κατά τον Prat η εξήγηση θα μπορούσε να αποδοθεί στο ότι, δεδομένου ότι το Δουκάτο Νέων Πατρών τηρούσε το εορτολόγιο με τις Καθολικές ημερομηνίες, οι κάτοικοι έβλεπαν τους Καταλανούς να νηστεύουν τις ημέρες του Ορθοδόξου Πάσχα.

Στην Μεσσηνία για να περιγραφεί μια γυναίκα με ισχυρή προσωπικότητα έλεγαν ότι είναι «Καταλάνα». Στην Τρίπολη λέγεται επίσης ότι μια γυναίκα όταν είναι άσχημη, μοιάζει με «Καταλάνα». Στην Πάτρα υπάρχει νανούρισμα που αναφέρεται «…Άλανε, Κατάλανε, το παιδί που βάπτισες..»

Στην Κρήτη επίσης υπάρχει η μαντινάδα: «Σε τούρκικα σπαθιά βρεθείς , σε Κατελάνου χέρια, τα κριάτα σου να κόφτουσι με δίστομα μαχαίρια.» [[1]] Στην Αιτωλοακαρνανία υπάρχει το «Βουνό του Καταλάνου».

Αναφορές

· Οι Καταλανοί στην Ελλάδα, διάλεξη στο Ινστιτούτο Θερβάντες της Αθήνας, της 27ης Ιουνίου 2005 από τον Eusebi Ayensa Prat

Βιβλιογραφία

· «Καταλανοί στη Βοιωτία», Δημήτρης Πάνου, Λιβαδειά : Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Λεβαδείας, 1994.

· «Οι Καταλανοί εν τη Ανατολή : οις προσετέθη και ανέκδοτός τις χρονολογία των Αθηνών / υπό Επαμ. Ι. Σταματιάδου», Τυπογραφείο Κ. Αντωνιάδου, 1869. (Πρωτότυπο κείμενο διαθέσιμο στην Ανέμη – Ψηφιακή βιβλιοθήκη νεοελληνικών σπουδών) και Openarchives.gr

· «Ροζέ ντε Φλορ Καταλανοί, Αραγωνέζοι και Αλμογάβαροι στη δούλεψη των Παλαιολόγων», Κώστας Δ. Κυριαζής, Εκδόσεις: ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΣΤΙΑΣ, 1997, ISBN: 9789600507430

· «Εκστρατεία των Καταλανών και Αραγωνεζων κατά Τούρκων και Ελλήνων», του Φρανθίσκο ντε Μονκάδα, μετάφραση Ιουλίας Ιατρίδη, Βιβλιοπωλείο της «ΕΣΤΙΑΣ», ΑΘΗΝΑ 1984

· «Ιστορία της Νήσου Άνδρου», σελ. 33 του Δημητρίου Πασχάλη, εκδόσεις Γ.ΔΑΡΔΑΝΟΣ, ΑΘΗΝΑ 1995, ISBN 960-7643-00-3

Εξωτερικές συνδέσεις

· Chronica, o descripcio dels fets, e hazanyes del inclyt Rey don Jaume Primer, Ramon Muntaner, από το Ινστιτούτο Θερβάντες

· Ramon Muntaner, Chronicle, μεταφρασμένο από την Λαίδη Goodenough

· Expedición de los Catalanes y Aragoneses contra Turcos y Griegos, του Φρανθίσκο Μονκάδα, από το Ινστιτούτο Θερβάντες

· La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d’Achaïe. Bon A, Antoine, Bibliothèques de l’Ecole française d’Athènes et de Rome – Série Athènes, volume 213, issue 1, 1969, © 1969 – 2007 De Boccard, σελ. 187